વિપશ્યના ધ્યાનનો પરિચય
તકનીક
વિપશ્યના, જેનો અર્થ થાય છે કે વસ્તુઓ ને ખરેખર જેવી છે તેવી જ રીતે જોવું, તે ભારતની ધ્યાનની સૌથી પ્રાચીન તકનીકોમાંની એક છે. તેની શોધ ગોતામા બુદ્ધે 2500 વર્ષ પહેલાં કરી હતી અને તેમને તેમણે સાર્વત્રિક ખરાબો એટલે કે આર્ટ ઓફ લિવિંગના સાર્વત્રિક ઉપાય તરીકે શીખવ્યું હતું. આ બિનસાંપ્રદાયિક તકનીકનો ઉદ્દેશ માનસિક અશુદ્ધિઓની સંપૂર્ણ નાબૂદી અને સંપૂર્ણ મુક્તિના સૌથી વધુ સુખનો છે. ઉપચાર, માત્ર રોગોને મટાડવા જ નહીં, પરંતુ માનવ વેદનાનો આવશ્યક ઉપચાર તેનો હેતુ છે. વિપશ્યના એ સ્વ-નિરીક્ષણ દ્વારા આત્મપરિવર્તનની એક રીત છે. તે મન અને શરીર વચ્ચેના ઊંડા આંતરજોડાણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે જે શરીરનું જીવન રચતી શારીરિક સંવેદનાઓ પર શિસ્તબદ્ધ ધ્યાન દ્વારા સીધો અનુભવ કરી શકાય છે અને તે મનના જીવનને સતત એકબીજા સાથે જોડી શકે છે અને શરત રાખે છે. આ નિરીક્ષણ આધારિત આત્મ-સંશોધનાત્મક યાત્રા જ મન અને શરીરના સામાન્ય મૂળ ની યાત્રા છે જે માનસિક અશુદ્ધિને ઓગાળો છે જેના પરિણામે પ્રેમ અને કરુણાથી ભરેલું સંતુલિત મન થાય છે. તેના વિચારો, લાગણીઓ, ન્યાય અને સંવેદનાઓ અંતર્ગત કુદરતી નિયમો સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. પ્રત્યક્ષ અનુભવ દ્વારા વ્યક્તિ કેવી રીતે વિકસે છે અથવા પુનરાભિમાન કરે છે, વ્યક્તિ કેવી રીતે દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે અથવા પોતાની જાતને દુઃખથી મુક્ત કરે છે તેનો સ્વભાવ સમજવામાં આવે છે. જીવનમાં જાગૃતિ, અભ્રમ, આત્મનિયંત્રણ અને શાંતિની લાક્ષણિકતા બને છે.
પરંપરા
બુદ્ધના સમયથી અત્યાર સુધી વિપશ્યનાને શિક્ષકોની અતૂટ સાંકળથી સોંપી દેવામાં આવી છે. વંશદ્વારા ભારતીય હોવા છતાં આ સાંકળના વર્તમાન શિક્ષક શ્રી એસ.એન. ગોએન્કાનો જન્મ અને ઉછેર બર્મા (મ્યાનમાર)માં થયો હતો. ત્યાં રહેતી વખતે તેમને વિપશ્યના શીખવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું હતું, જે તે સમયે ઉચ્ચ સરકારી અધિકારી હતા. ચૌદ વર્ષ સુધી તેમના શિક્ષક પાસેથી તાલીમ મેળવ્યા પછી શ્રી ગોએન્કા ભારતમાં સ્થાયી થયા અને ૧૯૬૯માં વિપશ્યનાભણાવવાનું શરૂ કર્યું. ત્યારથી તેમણે પૂર્વ અને પશ્ચિમ બંનેમાં તમામ જાતિઓ અને તમામ ધર્મોના હજારો લોકોને શીખવ્યું છે. ૧૯૮૨ માં તેમણે વિપશ્યના અભ્યાસક્રમોની વધતી માંગને પહોંચી વળવા માટે સહાયક શિક્ષકોની નિમણૂક કરવાનું શરૂ કર્યું.
અભ્યાસક્રમો
આ તકનીક દસ દિવસ નાં રહેણાંક અભ્યાસક્રમોમાં શીખવવામાં આવે છે, જે દરમિયાન સહભાગીઓ શિસ્તની નિર્ધારિત સંહિતાનું પાલન કરે છે, પદ્ધતિની મૂળભૂત બાબતો શીખે છે અને તેના ફાયદાકારક પરિણામોનો અનુભવ કરવા માટે પૂરતો અભ્યાસ કરે છે. અભ્યાસક્રમ માટે સખત ગંભીર મહેનતની જરૂર છે. તાલીમના ત્રણ પગલાં છે. પહેલું પગલું પાંચ ઉપદેશોનું પાલન કરવાનું છે – અલબત્ત સમયગાળા માટે વ્યક્તિ હત્યા, ચોરી, જાતીય પ્રવૃત્તિ, ખોટી રીતે બોલવાઅને માદક પદાર્થોનો ઉપયોગ કરવાથી દૂર રહે છે. નૈતિક આચાર સંહિતા મનને
શાંત કરવાનું કામ કરે છે, જે અન્યથા સ્વ-નિરીક્ષણનું કાર્ય કરવા માટે ખૂબ ઉશ્કેરાટમાં આવશે. આગળનું પગલું એ છે કે શ્વાસના સતત બદલાતા પ્રવાહની કુદરતી વાસ્તવિકતા પર કોઈનું ધ્યાન ઠીક કરવાનું શીખીને મન પર થોડી નિપુણતા કેળવવી અને નસકોરાં છોડી દે છે. ચોથા દિવસ સુધીમાં મન શાંત અને વધુ કેન્દ્રિત થઈ જાય છે, વિપશ્યનાનો અભ્યાસ પોતે જ હાથ ધરવા માટે વધુ સારી રીતે સક્ષમ બને છે: આખા શરીરમાં સંવેદનાનું નિરીક્ષણ કરવું, તેમના સ્વભાવને સમજવો અને તેમની સામે પ્રતિક્રિયા ન કરવાનું શીખીને સમતા વિકસાવી. આખરે, છેલ્લા સંપૂર્ણ દિવસે સહભાગીઓ બધા પ્રત્યે પ્રેમાળ દયા અથવા સદ્ભાવનાનું ધ્યાન શીખે છે, જેમાં અભ્યાસક્રમ દરમિયાન વિકસી શુદ્ધતા તમામ લોકો સાથે વહેંચવામાં આવે છે.
આખી પ્રથા ખરેખર માનસિક તાલીમ છે. જે રીતે આપણે શારીરિક સ્વાસ્થ્યને સુધારવા માટે શારીરિક કસરતોનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, તેમ સ્વસ્થ મન વિકસાવવા માટે વિપશ્યનાનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. કારણ કે તે ખરેખર મદદરૂપ હોવાનું જાણવા મળ્યું છે, તેના મૂળ, અધિકૃત સ્વરૂપમાં તકનીકને સાચવવા પર ખૂબ ભાર મૂકવામાં આવે છે. તે વ્યવસાયિક રીતે શીખવવામાં આવતી નથી – પરંતુ તેના બદલે છૂટથી આપવામાં આવે છે. તેના શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલી કોઈ પણ વ્યક્તિને કોઈ ભૌતિક મહેનતાણું પ્રાપ્ત નથી. અભ્યાસક્રમો માટે કોઈ ચાર્જ નથી – ખોરાક અને આવાસના ખર્ચને પણ આવરી લેવા માટે નહીં. તમામ ખર્ચ એવા લોકોના દાનદ્વારા પૂર્ણ કરવામાં આવે છે જેમણે અભ્યાસક્રમ પૂર્ણ કર્યો છે અને વિપશ્યનાના લાભોનો અનુભવ કર્યો છે, અન્યલોકોને પણ તેનો લાભ આપવાની તક આપવા માંગો છો. તમે નિર્ધારિત અભ્યાસક્રમ માટે અરજી પૂર્ણ કરીને અને સબમિટ કરીને વિપશ્યના ધ્યાન અભ્યાસક્રમ માટે અરજી કરી શકો છો.
